بررسی تطبیقی شُکر و کفران نعمت در قرآن و مثنوی معنوی (عوامل، نتایج و مراتب)

نوع مقاله : مقاله مروری

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

3 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

شکرگزاری در برابر نعمت‌های الهی و پرهیز از کفران نعمت، از مفاهیم مهم در اخلاق اسلامی است که متأسفانه امروزه با رواج سبک زندگی مادی در بین مردم کم‌رنگ شده است. بر اساس آموزه‌های اخلاقی در سبک زندگی اسلامی، شکرگزاری و قدرشناسی از نعمت‌های خدا، تأثیر ویژه‌ای در رشد و تکامل معنوی انسان دارد و در مقابل آن، ناسپاسی و کفران نعمت از خصوصیات ناپسندی است که منجر به سقوط و تباهی بشر می‌شود. در پژوهش حاضر که به شیوه‌ی توصیفی- تحلیلی انجام شده است، مفهوم «شکر» و در مقابل آن «کفران نعمت» بر اساس آیات قرآن کریم به عنوان مهم‌ترین متن دینی مسلمانان و مثنوی معنوی به عنوان یکی از مهم‌ترین متون ادبیات عرفانی بررسی می‌شود تا در نهایت راهی به سوی فهم عمیق‌‌تر و درک کامل‌‌ترِ این دو مفهوم گشوده شود. در همین راستا نتایج پژوهش نشان می‌دهد که از دیدگاه قرآن و مثنوی، مؤثرترین عوامل شکرگزاری: یادآوری دائمی نعمت‌های خدا و برخورداری از توفیق الهی است و عوامل تأثیرگذار در کفران نعمت: غفلت از نعمت‌ها، ضعف شخصیت و نظر استقلالی به اسباب است. مهم‌ترین نتایج شکرگزاری نیز افزایش معرفت و تقرب به خدا، فزونی نعمت، پاداش الهی، احساس آرامش و رشد سایر فضایل اخلاقی است. همچنین از مراتب شکرگزاری می‌توان به شکرگزاری زبانی، قلبی و عملی، سپاسگزاری از مخلوقات و شکرگزاری در بلایا اشاره نمود.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
جعفری، محمدتقی. (1376). ترجمه و تفسیر نهج البلاغه. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
جعفری، محمدتقی. (1388). تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی جلال‌الدین محمد بلخی. تهران: اسلامی.
خرمشاهی، بهاءالدین؛ مختاری، سیامک. (1392). قرآن و مثنوی. تهران: قطره.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغتنامه. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد. (1375). ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن کریم. ترجمه غلامرضا خسروی حسینی. تهران: مرتضوی.
روحانی، محمود. (1368). فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم. مشهد: آستان قدس رضوی.
زمانی، کریم. (1393). شرح جامع مثنوی. تهران: اطلاعات.
شایگان‌مهر، محمد. (1385). «شکر در قرآن کریم». فقه و تاریخ تمدن. شماره 7 و 8، صص 119- 145.
طالقانی، سیدمحمود. (1362). پرتوی از قرآن. تهران: شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی، محمدحسین. (1374). تفسیر المیزان. ترجمه محمدباقر موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. مقدمه محمدجواد بلاغی. تهران: ناصر خسرو.
طیب، عبدالحسین. (1378). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات اسلام.
عبدالباقی، محمدفؤاد. (1372). المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم. تهران: انتشارات اسلامی.
عروسی حویزی، عبدعلی بن‌جمعه. (1415ق). تفسیر نورالثقلین. تصحیح هاشم رسولی محلاتی. قم: اسماعیلیان.
فخر رازی، محمدبن عمر. (1420). مفاتیح الغیب. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410ق). العین. به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی. قم: انتشارات هجرت.
فرحانی‌زاده، مجید. (1395). «تجلی شکرگزاری در اشعار مولوی». کنفرانس بین المللی ادبیات و زبان شناسی.
فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1386). شرح مثنوی شریف. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
قرائتی، محسن. (1383). تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
قرشی، سیدعلی اکبر. (1371). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
قمی، شیخ عباس. (بی‌تا). سفینة البحار. بیروت: دارالمرتضی.
کاشانی، کمال‌الدین عبدالرزاق. (1385). شرح منازل السائرین. تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر. قم: بیدار.
کلینی، محمدبن یعقوب. (1407ق). الکافی. تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
گوهرین، صادق. (1388). شرح اصطلاحات تصوف. تهران: زوّار.
محمودی، مریم؛ قربانی، حسن. (1393). «ناسپاسی و کفران نعمت از منظر عرفا با تکیه بر آثار عطار، مولوی و حافظ». فصلنامه علمی- پژوهشی زبان و ادب فارسی. سال ششم، شماره 21، صص 175- 191.
مصطفوی، حسن. (1360). التحقیق فی الکلمات القرآن الکریم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مصلائی‌پور، عباس؛ تاجیک، الهه. (1393). «حوزة معنایی «شکر» در قرآن کریم». مطالعات قرآن و حدیث. سال8، شماره اول، صص 197-219.
مکارم شیرازی، ناصر. (1378). اخلاق در قرآن. قم: انتشارات امام علی بن ابیطالب.
مکارم شیرازی، ناصر. (1374). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1383). مثنوی معنوی، براساس نسخه‌ تصحیح شده رینولد نیکلسون. تهران: ققنوس.
نراقی، احمد. (1385). معراج السعادة. قم: طوبای محبت.