اوصاف و مضرات نفس اماره در مثنوی مولوی و شیوه‌های رهایی از آن

سلیمانی, علی

اوصاف و مضرات نفس اماره در مثنوی مولوی و شیوه‌های رهایی از آن

نوع مقاله : مقاله مروری

نویسنده

علی سلیمانی

دکترای زبان و ادبیّات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

یکی از سرسخت‌ترین بت‌هایِ درونی که به‌عنوان مادر تمامی اعمال ناپسند اخلاقی و مانعی بس بزرگ و نیرومند در سیر و سلوک آدمی شناخته می‌شود، «نفس اماره» است که به ‌‌‌سادگی نمی‌توان از چنگال مکر، ترفند و شرارت‌های او رهایی یافت. موضوع نفس اماره، حضور پُر رنگی در مثنوی معنوی دارد؛ ولی شیوۀ بیانی مولانا در مثنوی (تداعی- گویی و جرِّ جرّار کلام)، منجر به پراکندگی مطالب و مانع شناخت دقیق مخاطبان از اندیشۀ جامع وی نسبت به آن گردیده است. در این پژوهش، با جمع تمامی ابیات پراکندۀ موضوع نفس اماره در مثنوی و تحلیل آنها بر اساس خود مثنوی، این نتیجه حاصل شد که برخلاف پریشانیِ بیانی و پراکندگی ابیات، مثنوی دکانِ وحدت و انسجام فکری و معنایی است و مولانا در اثر خود می‌کوشد تا تصویر کاملی از اندیشۀ خود نسبت به موضوع «نفس اماره» را به‌عنوان یکی از موضوعات کلیدی و پُر تکرار عرفان و اخلاق اسلامی، به نمایش بگذارد. همین انسجام معنایی باعث شده تا وی جدا از یادکردِ ویژگی‌ها و اوصاف منفی نفس اماره و به میان آوردن مضرات اخلاقی متعدد و برحذر داشتن افراد از پیروی از آن، به شیوه‌هایی همچون: بی‌اعتنایی به خواست نفس اماره و تقوا ورزیدن، نماز و طاعت، جوع و گرسنگی، پیمان بستن با خدا، دوری از صفات جسمانی، یاری جستن از اولیای الهی، ذکر حق، فضل ایزد، توفیق و اراده و قدرت خدا و... نیز برای رهایی از این دوزخ هفت دَر اشاره کند تا سالکان و گرفتاران بتوانند با تزکیه و تهذیب و دفع این دشمن درونی، به مدارج بالا صعود کنند و به مقام فنا و وصال حق برسند.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.26764180.2022.3.1.5.7

مراجع

قرآن کریم.

بلخی، جلالالدین محمّد. (1393). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد. ا. نیکلسون؛ تصحیح مجدد و ترجمۀ حسن لاهوتی. 4 جلد. تهران: میراث مکتوب، چاپ اول.

ــــــــــــــــــــــــــــ . (1396). مثنوی معنوی. تصحیح محمّدعلی موحد. 2 جلد. تهران: هرمس، چاپ دوم.

حاکمی، اسماعیل. (1384). «نکوهش نفس اماره در عرفان اسلامی». نشریه ادیان و عرفان. شمارۀ 6. صص: 158-151.

حسینی، زهرا؛ جوکار، نجف. (1393). «بررسی و تحلیل بزرگ‌ترین موانع رشد و کمال انسان در نهج‌البلاغه و مثنوی». فصلنامۀ اندیشۀ دینی دانشگاه شیراز. دورۀ 14. شمارۀ 2. صص: 110-81.

حیدری نوری، رضا. (1395). «نفس ستیزی مولوی در مثنوی». پژوهش‌های اخلاقی. سال 7. شمارۀ 2. صص: 26-5.

دهخدا، علیاکبر. (1377). لغتنامه. تهران: دانشگاه تهران، چاپ دوم.

زرین‌کوب، عبدالحسین. (1344). ارزش میراث صوفیه. تهران: آریا.

ــــــــــــــــــــــــــــ . (1378). سرّ نی، نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی. دو جلد. تهران: علمی، چاپ هفتم.

سجادی، سیدجعفر. (1383). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری، چاپ هفتم.

شجری، رضا. (1385). چهره‌های گونه‌گون نفس در مثنوی مولانا. مطالعات عرفانی. دورۀ 1. شمارۀ 4. ص 140-115.

شهبازی، ایرج. (1386). «نفس اماره از نگاه مولوی». فرهنگان. شمارۀ 31 و 32. بدون شماره صفحه.

صابری نجف‌آبادی، ملیحه. (1388). «بررسی تحلیلی تطوّر مفهوم نفس از افلاطون تا ملاصدرا». فصلنامۀ تأملات فلسفی. سال 1. شمارۀ 1. صص: 125-102.

طهماسبی، فرهاد؛ ایامی‌بدرلو، شهین. (1395). «بازتاب تمثیلی نفس اماره در مثنوی مولوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. سال 12. شمارۀ 42. صص: 207-183.

عبداللهی اهر، محبوبه. (1386). »نفس و بازتاب آن در مثنوی مولانا». مجلۀ پیک نور. سال 5. شمارۀ 3. صص: 20-32.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1381). احادیث و قصص مثنوی. تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.

کتابی، احمد. (1386). «مفاهیم نفس اماره، نفس لوامه و نفس مطمئنه در اندیشه‌های مولوی». مولوی پژوهی. سال 5. شمارۀ 3. صص: 37-15.

ولی‌پور، عبدالله؛ همتی، رقیه. (1397). «بررسی و تحلیل تصاویر هنری نفس در آثار منظوم مولوی». پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی. سال 10. شمارۀ 40. صص: 126-85.

همایی، جلال الدین. (1376). مولوی نامه، مولوی چه می‌گوید؟. تهران: هُما، چاپ نهم.

References

Holy Quran.

‘Abdullahi Ahar, Mahboubeh. (1386 SH). Nafs va Baztab-e Ān dar Mathnavi-ye Mowlana. Majalleh-ye Peik-e nour. Sale 5. NO. 3. Pp. 20-32.

Balkhi, Jalal-Al-din Muhammad. (1393 SH). Mathnavi Ma’navi. Tashih-e Reynold Alleyne Nicholson. Translated by Hasan Lahouti. 4 Vol. Tehran, Mirath Maktoub, First Edition.

Balkhi, Jalal-Al-din Muhammad. (1396 SH). Mathnavi Ma’navi. Tashih-e Muhammad Ali Muvahed. 2 Vol. Tehran, Hermes, ²th Edition.

Dehkhoda, Ali Akbar. (1377 SH). Loghat Nameh. Tehran: Daneshgah-e Tehran, ²th Edition.

Furouzanfar, Badi’-ol-zaman. (1381 SH). Ahadith va Qasas-e Mathnavi. Tehran, Amirkabir, ²th Edition.

Hakemi, Esma’il. (1384 SH). Nekouhesh-e Nafs-e Ammareh dar ‘Erfan-e Eslami. Nashriyeh-ye Adyan va ‘Erfan. NO. 6. Pp. 151-158.

Heydari Nouri, Reza. (1395 SH). Nafs Setizi-ye Mowlawi dar Mathnavi. Pazhuheshhaye Akhlaqi. Sale 7. NO. 2. Pp. 5-26.

Humayi, Jalal-ol-din. (1376 SH). Mowlawi Nameh; Mowlawi Che Migouyad. Tehran, huma, ⁹th Edition.

Huseini, Zahra & Joukar, Najaf. (1393 SH). Barrasi va Tahlil-e Buzurgtarin Mavane’-e Roshd va Kamal-e Ensan dar Nahjulbalagheh va Mathnavi. Faslnameh-ye Andisheh-ye Dini Daneshgah-e Shiraz. Sale 14. NO. 2. Pp. 81-110.

Ketabi, Ahmad. (1386 SH).Mafahim-e Nafs-e Ammareh, Nafs-e Lavvameh va Nafs-e Motma’enneh dar Andisheh-haye Mowlawi. Sale 5. NO. 3. Pp. 15-37.

Saberi Najafabadi, Maliheh. (1388 SH). Barrasi-ye Tahlili-ye Tatavvor-e Mafhoum-e Nafs az Aflatoun ta Mollasadra. Faslnameh-ye Ta’mmolat-e Falsafi. Sale 1. NO. 1. Pp. 102-125.

Sajjadi, Seyyed Jafar. (1383 SH). Farhang-e Estelahat va Ta’birat-e ‘Erfani. Tehran: Tahouri, ⁷th Edition.

Shahbazi, Iraj. (1386 SH). Nafs-e Ammareh az Negah-e Mowlawi. Farhangan. NO. 31 & 32. Pp. n.d.

Shajari, Reza. (1385 SH). Chehrehaye Gonegon-e Nafs dar Mathnavi-ye Mowlana. Motale’at-e ‘Erfani. Sale 1. NO. 4. Pp. 115-140.

Tahmasbi, Farhad & Ayami Badrlo, Shahin. (1395 SH). Baztab-e Tamthili-ye Nafs-e Ammareh dar Mathnavi-ye Mowlawi. Faslnameh-ye Adabiyat-e ‘Erfani va ostourehshenakhti. Sale 12. NO. 42. pp. 183-207.

Valipour, ‘Abdullah & Hemmati, Roqayyeh. (1397 SH). Barrasi va Tahlil-e Tasavir-e Honari-ye Nafs dar Athar-e Manzoum-e Mowlawi. Sale 10. NO. 40. Pp. 85-126.

Zarrin Koub, ‘Abdulhusein. (1344 SH). Arzesh-e Mirath-e Soufiyyeh. Tehran: Ariya.

Zarrin Kub, ‘Abdulhusein. (1378 SH). Serre Ney; Naqd va Sharh-e Tatbiqi va Tahlili-ye Mathnavi. Vol. 2. Tehran: ‘Elmi, 7^th Edition.