تبیین ماهیت ایثار و حکم مراتب آن از منظر فقه الاخلاق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشیار گروه الهیات، دانشکده حقوق و الهیات، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران.

3 - استادیار، گروه معارف، دانشکده حقوق و الهیات، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

چکیده

در گسترة حیات انسانی، دو عنصر «عدل و احسان» از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند؛ با این وجود، در مواقع بحرانی که انسان‌ها در موضع چالش‌های اخلاقی قرار می‌گیرند، آنها حاضرند آنچه را دارند در اختیار غیر بگذارند و از منافع خود چشم بپوشند؛ تا جایی که در وقت ضرورت از جان خود نیز برای مصالح دیگران بگذرند. ایثار از منظر اخلاقی، فی نفسه، فعلی ارزشمند، گرانبها و نیکوست. ایثار هم از جنبه آموزه‌های دینی و هم از جهت ارزش‌های انسانی، عملی اخلاقی است؛ هر چند در مواردی، مانند: فداکارى و بخشش مال در راه باطل، مقدم داشتن دنیا بر آخرت و گزینش هواى نفس بر ارادة الهی، از مصادیق مذموم و ناپسند آن محسوب می‌شود، امّا آنچه محل تأمّل است، این است که ایثار و از خودگذشتگی از آن حیث که معروض احکام شرعی واقع می‌شود، چگونه ارزیابی می‌گردد؟ و در صورت مشروعیت، قلمرو آن تا کجاست؟ این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی انجام پذیرفته است، تلاش دارد با نظر به منابع فقه اسلامی پاسخ‌های مستدل برای این پرسش‌ها بیابد. نتیجة تحقیق آن است که گرچه فقها ایثار مثبت را فی‌نفسه و مطلقاً دارای حسن و مستحب می‌دانند، لکن به اطلاق وجوب شرعی آن قائل نیستند و تنها در مواضعی خاص ایثار مالی، آبرویی و جانی را واجب می‌دانند.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
نجفی، محمد‌حسن. (بی‌تا). جواهر الکلام فی شرح شرایع السلام، بیروت: داراحیاء التراث العربی، چاپ اول.
ابن متظور. (1416 ه.ق). لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ 1.
آخوند‌خراسانی ملامحمدکاظم . (1364). کفایه الاصول، تهران: کتابفروشی اسلامیه، چ2.
اعراقی علیرضا، پاییز 1387، فقه تربیتی، ج 1، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
الهامی نیا علی اصغر و دیگران . (1378).اخلاق نظامی، قم: مرکز تحقیقات اسلامی سپاه، چاپ اول.
الهامی نیاعلی اضغر. (1382). اخلاق و تربیت اسلامی، قم: مرکز تحقیقات اسلامی سپاه، چاپ اول.
آمدی عبدالواحد بن محمد. (1366). غررالحکم و دررالکلم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم.
انصاری، مرتضی. (بی‌تا). المکاسب، تبریز: بی نا
البرقی احمد بن محمد خالد. (1416). المحاسن، قم: المجمع العالمی لاهل البیت (ع).
بزّاز عبدالنور. (1429). مصالح الانسان، بیروت: المعهد العالمی للفکر الاسلامی.
بهرامی احمدی، حمید. (1360). قواعد فقه، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).
تهرانی، مجتبی. (1397). اخلاق الاهی، تهران: انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی.
 تهرانی مجتبی. (1397). سخاوت و ایثار، تهران: مؤسسه فرهنگی پژوهشی مصابیح الهدی.
جمعی از نویسندگان. (1426). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم: موسسه دایره المعارف فقه اسلامی.
جوادی آملی، عبدالله .( 1392). ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت. قم: اسراء، چاپ 15.
حرعاملی، محمدبن‌حسن. (1414). وسائل الشیعه، بیروت: آل‌البیت.
دهقانپور، علیرضا، بخشی، ژیلا، تابستان 1393، پژوهشنامه معارف قرآنی، معناشناسی احسان در قرآن، دانشگاه علامه طباطبایی، ش 34، دوره شماره 17.
راغب‌اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. (1412). مفردات فی غریب القرآن. دمشق: دار‌العلم، الدار‌الشامیه، چاپ اول.
روزنامه جمهوری اسلامی، مقاله: نقش فقه سیر کمال انسان. تاریخ: 16/1/69 .
شاکرین ، حمیدرضا، (1384). پرسش­ها و پاسخ­های برگزیده. قم: نشر معارف.
شبّر، سید‌عبداله. (1364). الاخلاق، تهران: مؤسسه دین و دانش
شریعتی، روح الله. (1393). قواعد فقه سیاسی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
شمس ناتری، محمد ابراهیم. (1378). بررسی تطبیقی مجازات اعدام. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
صدر، سیّدباقر. (1976). دروس فی علم الاصول، بیروت: دارالکتاب اللبنانی، چاپ اول .
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. (1366). شرح اصول کافی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
طباطبایی، محمد حسین. (1406). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: نشر اسماعیلیان.
طبرسی، الفضل‌بن‌الحسن. (1360). مجمع البیان، تهران: فراهانی.
عاملی حسن بن زین الدین. (1418). معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم: مؤسسه الفقه للطباعه و النشر.
علامه حلی یوسف‌بن‌مطهر. (بی‌تا). تحریر الاحکام الشریعه علی مذهب الاسلامیه، مشهد: مؤسسه آل البیت و مؤسسه طوس.
علیدوست ابوالقاسم. (1388). فقه و مصلحت، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
عمید، حسن. (1389). فرهنگ فارسی عمید، تهران: راه رشد، چاپ اول.
عمید زنجانی، عباسعلی. (1379). حقوق تعهدات بین‌المللی و دیپلماسی در ایران، تهران: سمت، چاپ اول.
غزالی، محمد بن محمد. (بی‌تا). احیاء علوم الدین، بیروت: دار الکتب العربی.
غزالی، محمد‌بن‌محمد. (1364). المستصفی من علم الاصول، قم: منشورات الرضی.
غزالی، محمد‌بن‌محمد. (1988). شفاء الغلیل، بیروت: دارالکتب الجمیله، چاپ اول.
فرحی، سیّد‌علی. (1390). تحقیق در قواعد فقهی اسلام، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
فلسفی، محمدتقی. (1370). شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق ، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1401). الکافی، بیروت: دارصعب و دارالتعارف.
مجلسی، محمد باقر. (1403). بحارالانوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی چاپ دوم.
محقق داماد، سیّد مصطفی. (1383). قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
محقق حلی، نجم الدین. (1408). شرایع الاسلام، قم: انتشارات اسماعیلیان.
محمدی ری شهری، محمد. (1386). حکمت نامه پیامبر اعظم (ص)، قم: دارالحدیث.
مروارید، علی‌اصغر. (1410). سلسله الینابیع الفقهیه، بیروت: دارالتراث و دارالاسلامیه، چاپ اول.
مصباح یزدی، محمد نقی. (1372). اخلاق در قرآن. تهران: انتشارات امیرکبیر.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1381). پاسخ استاد به جوانان پرسش­گر. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی.(1396). حکیمانه­ترین حکومت: کاوشی در نظریه ولایت فقیه. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مطهری، مرتضی. (1358). بیست گفتار ، قم: انتشارات صدرا ، چ 5.
مطهری، مرتضی. (1369). تعلیم و تربیت در اسلام، قم: صدرا، چ17.
مطهری، مرتضی. (1372)، مجموعه آثار ج1، (عدل الهی). تهران: انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی. (1372). فرهنگ شهادت. تهران: انتشارات صدرا.                    
معرفت محمد‌هادی، تابستان 76، مصلحت در فقه، مجله پیام حوزه، سال چهارم، شماره 2.
مکارم شیرازی ناصر. (1422). القواعد الفقیهه، قم: مدرسه الامام علی ابی طالب (ع).
مکارم شیرازی، ناصر. (1384). اخلاق در قرآن، قم: مدرسه اإلمام علی بن أبی طالب(ع).
ملک‌افضلی‌اردکانی، محمد. (1397). قاعده حفظ نظام، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
منتظری، حسینعلی. (1385). نظام الحکم فی الاسلام، قم: نشر سرایی.
منتظری، حسینعلی. (1408). دراسات فی ولایة الفقیه، قم: منشورات المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه.
موسوی ‌خمینی، روح‌الله. (1368). صحیفه‌ی نور، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
موسوی خمینی، روح الله. (بی تا). تحریر الوسیله، قم: موسسه مطبوعات دارالعلم.
نراقی، محمد مهدی. (1383). جامع السعادات، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.‏‏