تحلیلی توحیدی از مفهوم و مراتب فضیلت شجاعت در اخلاق عرفانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری اخلاق اسلامی دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

شجاعت یکی از فضیلت‌های اصلی در اخلاق و از اصطلاحات کلیدی و پرتکرار در عرفان است. اخلاق عرفانی، ظرفیت بسیاری برای تعالی و تعمیق اخلاق دارد اما علی‌رغم توجه فراوان به شجاعت در اخلاق فلسفی، مفهوم‌سازی دقیق و نظام‌مند آن مانند بسیاری از ملکات اخلاقی، یکی از خلأهای مهم در اخلاق عرفانی به شمار می‌رود. پژوهش پیش رو که به روش تحلیلی - توصیفی صورت‌گرفته، کوشیده تا بر اساس امهات متون مکتب اخلاق عرفانی، ضمن بیان تلقی خاص عرفا از مفهوم شجاعت، ارتباط شجاعت و عرفان را به نحو وثیقی تبیین کند، مراتب تحقق شجاعت را استخراج نماید و ساختار بررسی فضائل با رویکرد اخلاق عرفانی را بنا نهد. ازاین‌رو با شناسایی «محوریت قلب انسان» و «طولی بودن لایه‌های وجودی انسان» به‌عنوان دو مبنای اثرگذار در اخلاق عرفانی، به سه وجه ارتباط میان شجاعت و عرفان دست‌یافته است که عبارتند از: بینش توحیدی شهودی به خداوند، عشق به خداوند و تجربه مرگ اختیاری. این وجوه علاوه بر اینکه به انحاء گوناگونی تبیین‌پذیرند، نشان‌گر توحید‌محور بودن فضیلت در این اخلاق متعالی هستند.

کلیدواژه‌ها


منابع
قرآن کریم
نهج البلاغه. سیدرضی. (1414ق). قم: دارالهجرة.
آمدی، عبدالواحد بن محمد. (1410ق). غرر الحکم و درر الکلم. قم: دار الکتاب الإسلامی.
ابن سینا، حسین بن عبدالله. (1375). الإشارات و التنبیهات. قم: البلاغة.
___________________. (1326ق). تسع رسائل فی الحکمة و الطبیعیات، رسالة فی علم الاخلاق. قاهره: دارالعرب.
ابن عربی، محی الدین. (بی تا). الفتوحات المکیة. قم: موسسة آل البیت.
_________________. (1422ق). تفسیر ابن عربى(تأویلات عبد الرزاق). بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
‏_________________. (1420ق). ذخائر الاعلاق شرح ترجمان الاشواق. بیروت: دارالکتب العلمیة.
_________________. (1421ق). مجموعة رسائل ابن عربى، الإسفار عن نتائج الأسفار. بیروت: دار المحجة البیضاء.
ابن فارس، ابوالحسین. (1404ق). مقاییس اللغة. قم: مکتب الإعلام الاسلامی.
ازهری، محمد. (1422ق). تهذیب اللغة. بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
اسپونویل، آندره کنت. (1390). رساله‌ای کوچک در باب فضیلت های بزرگ. ترجمه مرتضی کلانتریان. تهران: آگه.    
الهی قمشه ای، مهدی. (1385). حکمت عملی. تعلیقه حسن حسن زاده آملی. قم: الف. لام. میم.   
خمینی، سیدروح الله. (1380). شرح چهل حدیث. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار.
________________. (1382). شرح حدیث جنود عقل و جهل. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار.
انصاری، عبدالرحمن. (بی تا). مشارق أنوار القلوب و مفتاح أسرار الغیوب. بیروت: دارالکتب العلمیة.
انصاری، عبدالله. (1417ق). منازل السائرین. قم: دارالعلم.
آملی، سیدحیدر. (1367). المقدمات من کتاب نص النصوص فی شرح فصوص الحکم. تهران: توس.
_____________. (1368). جامع الاسرار. تهران: علمی و فرهنگی.
بقلی شیرازی، روزبهان. (1426ق). مشرب الارواح. بیروت: دارالکتب العلمیة.
بهشتی، سعید؛ ناظر حسین آبادی، مسلم. (1391). تبیین دیدگاه تربیت عرفانی بر مبنای حکمت سینوی (مفهوم، اهداف، مراحل). پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. 20 (14): 95-114.
جوادی آملی، عبدالله. (1375). عرفان و حماسه. تهران: رجا.
____________. (1395). عمل عرفانی در پرتو علم وحیانی. قم: اسراء.
____________. (1398). ویژگی‌های عرفان امام خمینی (ره). قابل دسترسی در: https://www.mehrnews.com/news/4633267
جوزیة، ابن قیم. (1999م). الروح. بیروت: دارالکتب العلمیة.
______________. (1425ق). مدارج السالکین. بیروت: دارالکتب العلمیة.
جیلانی، عبدالقادر. (1426ق). الفتح الربانى و الفیض الرحمانى. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
حسن زاده آملی، حسن. (1375). نصوص الحکم بر فصوص الحکم. تهران: رجاء.
دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت نامه. تهران: دانشگاه تهران.
رازی، نجم الدین. (1352). مرصاد العباد. تهران: علمی و فرهنگی.
راغب اصفهانی، حسین. (1428ق). الذریعة الی مکارم الشریعة. قاهره: دارالسلام.
سبزواری، هادی. (1372). شرح الاسماء الحسنی. تهران: دانشگاه تهران.
سعدی، عبد الرحمن بن ناصر. (1426ق). الریاض الناضرة و الحدائق النیرة الزاهرة. قاهره: دار المنهاج.
سلیگمن، مارتین. (1389). شادمانی درونی روانشناسی مثبت گرا در خدمت خشنودی پایدار. ترجمه مصطفی تبریزی. تهران: دانژه.
طباطبایی، محمدحسین. (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
طباطبایی، محمدحسین. (1389). مجموعه رسائل، رسالۀ الولایۀ. قم: بوستان کتاب.
طوسی، نصیرالدین. (1413ق). اخلاق ناصری. تهران: اسلامیة.
طوسی، نصیرالدین. (1375). شرح الإشارات و التنبیهات. قم: البلاغة.
غزالی، ابوحامد. (بی تا). احیاء علوم الدین. بیروت: دارالکتب العربی.
فارابی، محمد. (1371). التنبیه علی سبیل السعادة. تهران: حکمت.
فارابی، محمد. (1971م). فصول منتزعۀ. بیروت: دارالمشرق.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409ق). العین. قم: دار الهجرة.  
فضلی، علی. (1389). علم سلوک. قم: معارف.
فنائی اشکوری، محمد. (1397). عرفان و صلح. قابل دسترسی در:  https://www.fanaei.ir/ / .
_________________. (1392). نظریه عرفانی اخلاق. پژوهش‌نامه اخلاق. 6 (21): 77-95.
فیض کاشانی، محسن. (1423ق). الحقائق فى محاسن الاخلاق. قم: دارالکتاب الاسلامی.
_________________. (1417ق). المحجة البیضاء. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
فیومی، احمد. (1414ق). المصباح المنیر. قم: دار الهجرة.
قاشانی، کمال الدین عبد الزاق. (1370). اصطلاحات الصوفیة. قم: بیدار.
_________________. (1381). شرح منازل السائرین. قم: بیدار.
_________________. (1426ق). لطائف الأعلام فى إشارات أهل الإلهام. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
_________________. (1380). مجموعه رسائل و مصنفات کاشانى. تهران: میراث مکتوب.
قشیری، ابوالقاسم. (1981م). لطائف الإشارات. قاهره: الهیئة المصریة.
_____________. (2008م). نحو القلوب الکبیر. قاهره: الهیئۀ المصریۀ.
قیصری، داود. (1381). رسائل قیصری. تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.  
__________. (1375). شرح فصوص الحکم. تحقیق حسن زاده آملی. قم: بوستان کتاب.
کندی، یعقوب. (1978م). رسائل الکندی الفلسفیة. قاهره: دارالفکر العربی.
مسکویه، ابوعلی. (1426ق). تهذیب الاخلاق. قم: طلیعة النور.
مطهری، مرتضی. (1377). آشنایی با علوم اسلامی. تهران: صدرا.
ملایوسفی، مجید و صفورا چگینی. (1395). کنکاشی در اخلاق عرفانی امام خمینی. پژوهش‌نامه‌ متین، 18 (70): 113-136.
مولوی، جلال الدین محمد. (1371). دیوان شمس تبریزی. تهران: سازمان انتشارات جاویدان.
نراقی، محمدمهدی. (بی تا). جامع السعادات. بیروت: مؤسسة الاعلمی.
واحدجوان، وحید؛ شعیبی، مهسا. (1400). آثار توحید عرفانی در مفهوم و رویکرد اعمال اخلاقی. پژوهش‌نامه اخلاق. 14 (۵۲): 7-26.
یزدان پناه، یدالله. (1392). اخلاق عرفانی (پیشنهادی در باب رویکرد اخلاقی نوین). قابل دسترسی در: https://www.dinonline.com/2819/__trashed-1821/ .
یعقوبی هیزنی، هادی؛ سلطانی، مصطفی. (1400). بررسی تطبیقی مبانی خاص انسان شناسی اخلاق عرفانی از دیدگاه علامه طباطبایی و فیض کاشانی. اندیشه دینی. 21 (81 ): 29-52.