پیوند اخلاق فلسفی و دینی در الذریعة راغب اصفهانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه فلسفه، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران.

چکیده

برخی از حکمای اسلامی، گرچه در نظام اخلاقی خویش متأثر از فیلسوفان یونان باستان بوده‌اند، ولی اغلب تلاش داشته‌اند اخلاق فلسفی آنها را با آموزه‌های ناب دینی مخلوط کنند و یک نظام اخلاقی تلفیقی (فلسفی-دینی) ارائه نمایند. راغب اصفهانی، صاحب کتاب شریف الذریعة الی مکارم الشریعة، یکی از این حکمای مسلمان است. نظریه اخلاقی راغب در این کتاب را می‌توان در زمره نظریه‌های اخلاق فضیلت قرار داد. راغب گرچه در ساختار کلی نظریه اخلاقی‌اش، متأثر از اخلاق فضیلت افلاطون و ارسطو است، اما در محتوای علمی آن کتابی نظریه‌ای کاملاً دینی و قرآنی است و چندان رنگ و بوی فلسفی ندارد. وی به خوبی، اخلاق فلسفی و قرآنی را به هم آمیخته است. یکی از ابتکارات مهم راغب در این کتاب که ناشی از بهره‌گیری وی از قرآن کریم است، افزوردن فضایل دینی به فضایل چهارگانه اصلی فلسفی یعنی حکمت، عفت، شجاعت و عدالت است. وی چهار فضیلت هدایت، رشد، تسدید و تأیید را به عنوان فضایل توفیقی بر آنها می‌افزاید. به عقیده راغب، هیچ کس، راهی به هیچ یک از فضایل ندارد مگر به هدایت الهی و رحمت او. تقسیم عدالت به مطلق و مقید که بر گرفته از آیات قرآن و به نوعی راه‌گشای حل اختلاف حسن و قبح عقلی و شرعی معتزله و اشاعره است، نیز از ابتکارات راغب است که در کلام دیگر حکمای اسلامی دیده نمی‌شود.

کلیدواژه‌ها


منابع
قرآن کریم.
ابن سینا، (1998). رسالة فی البرّ و الاثم در المذهب التربوى عند ابن سینا من خلال فلسفته العملیة، عبدالامیر ز. شمس الدین، الشرکة العالمیة للکتاب،.
ابن‌سینا، (1383). رساله نفس، انتشارات دانشگاه بوعلی و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اترک، حسین (1395). نظریه اعتدال در اخلاق اسلامی، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.
ارسطو، (1378الف). اخلاق نیکوماخوس، ترجمه محمدحسن لطفى تبریزى، انتشارات طرح نو، چاپ اول.
------، (1378 ب). درباره نفس. انتشارات حکمت، ترجمه علیمراد داوودی.
افلاطون، (1367). جمهوری. دوره آثار افلاطون. ترجمه محمد حسن لطفی، انتشارات خوارزمی، چاپ دوم.
ایجی، عضد الدین. (بی‌تا). رسالة تهذیب اخلاق، نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
مصطفی منتقمی، فروزان؛ خزاعی، زهرا. (1390). «محبت، فضیلت برتر در اندیشة اخلاقی توماس آکوئیناس»، فصلنامه تخصصی اخلاق، پاییز ، صص 171-196.
راغب اصفهانی. (1428). الذریعة الی مکارم الشریعة، انتشارات دارالسلام، چاپ اول.
------. (بی‌تا الف) تفصیل النشأتین و تحصیل السعادتین، قم: انتشارات هجرت.
------. (بی‌تا ب) المفردات فی غریب القرآن، مکتبة نزار مصطفی الباز.
طوسی، خواجه نصیرالدین. (1413). اخلاق ناصری، انتشارات علمیه اسلامیه.
غزالی،‌ (1989). میزان العمل، دارالکتب العلمیه، بیروت.
فارابی، (1379). اندیشه‌های اهل مدینه فاضله، ترجمه جعفر سجادی، سازمان چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی.
لاهیجی، عبدالرزاق، (1383). گوهر مراد، تصحیح و تحقیق مؤسسه تحقیقاتی امام صادق(ع)، نشر سایه،.
مسکویه، ابوعلی، (1384). تهذیب الاخلاق و تطهیر الأعراق، انتشارات زاهدی، قم.
ملاصدرا، (1423). الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
نراقى، محمد مهدى، (1424). جامع السعادات، انتشارات اسماعیلیان، چاپ دوم.
 
References
The Holy Quran
Aristotle. (1378 SH) On the Soul. Trans. Alimurad Davoodi. Hikma Publication, [1999-2000].
Aristotle. (1378 SH) The Nicomachean Ethics. Trans. Muhamma Hasan Lutfi. Tehran: Tarhi Nu Publication, [1999-2000]. 
Atrak, Hossein. (1395 SH). Moderation Theory in Islamic Ethics. Tehran: Publishing Organization of Islamic Culture and Thought, 2015.
Avicenna. (1383 SH). Risāliyi Nafs. Hamadān: Bū-Alī Sīnā University Publication and Anjuman ῩĀthār va Mafākhir Farhangī. [2004-5].
Avicenna. (1998). Risālat fī l-Birr wa l-ʾIthm. In: al-Madhhab al-Tarbawī ʿInda Ibn Sīnā min Khilāl Falsafatihi al-ʿIlmiyyah. Ed. ʿAbd-u al-ʾAmīr Z. Shams al-Dīn. Beyrūt: al-Shirkat al-ʾĀlamiyyah lil-Kitāb.
Fārābī, Abū-Nasr. (2003). Ārāʾ ʾAhl l-Madīnah l-Fāḍila wa Muḍāddātihā. Biyrūt: Dār wa Maktabah al-Hilāl.
Ghazālī. (1989). Mīzān l-ʿAmal. Beyrūt: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah. Biyrūt: Dār l-Kutub l-ʿIlmīyya.
Ijī, ʿAḍud al-Din. (n. d.). Risāla fī Tahdhib l-ʾAkhlāq (A Manuscript in: Library, Museum and Document Center of Iran Parliament.
Lāhījī, ʿAbdulrazzāq. (1393 SH). Guhar Murād. Ed. Imam Sādiq Research Institute, Tehran: Nashre Sāyi, [2004-5].
Miskawiyh, Abu-Alī. (2016). Tahdhīb l-ʾAkhlāq. Ed. al-Sayyid Ḥusayn l-Muʾminī. Qom: Markaz ʾIḥyā l-Turāth l-Islāmī, first edition.
Mullā Sadrā. (1981). al-Ḥikmat l-Mutaʿālīya fī l-ʾAsfār l-ʾArbaʿa. Biyrut: Dār ʾIḥyāʾ l-Turāth, third edition.
Mustafa Muntaqami, Fruzan; Khazaei, Zahra. (1390 SH). “Love, The Ultimate Virtue in Aquinas’s Ethical Thought”. Faslnameh-ye Akhlagh, An Ethics Quarterly, Vol. 1, Fall, 2011, No.3, pp. 171-196.
Narāqī, Mahdī. (1383 SH). Jāmiʿ-u Al-Saʿādāt. Qom: Ismāʾīlīyān Press. Second edition, [2004-5].
Plato. (1367 SH). The Republic. Trans. Muhammad Hasan Lutfi, Tehran: Kharazmi Publication.
Rāghib Isfahānī, ʾAbu l-Ḥussayn Qāsim b. Muhammad. (1428 AH). Al-Dharīʿa ʾilā Makārim l-Sharīʿa. Qāhiri: Dār l-Salām Press, [2005-6].
__________. (n. d. (a)). Tafṣīl al-Nashʾatayn wa Taḥṣīl al-Saʿādatayn. Qum: Hijrat Publication.
__________. (n. d. (b)). Al-Mufradāt fī Gharīb al-Qurān. Maktaba Nazār Muṣtafā Anbāz.
Ṭūsī, Khāji Nasīr l-Dīn. (1413 AH).ʾAkhlaq Nāsirī. Tehran: Intishārāt ʿIlmīyya Islāmīyya, [1993-4].