سلوک اخلاقی فردی و اجتماعی از نگاه ابن‌عباس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

2 دانشیار گروه الهیات، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

3 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

چکیده

ایدئولوژی غالب عامۀ مسلمانان چُنین القاء می‌کند که صحابه راویان محض سنّت پیامبر(ص) بوده و اندیشه‌هایی متمایز نداشته‌اند. این‌گونه، عملاً مطالعه‌ای برای بررسی آراء صحابه و شناخت نسبت آن‌ها با هم‌دیگر صورت نگرفته، و خاصّه مطالعۀ تفکّرات اخلاقی و شناخت تمایز آرائشان با هم‌دیگر و با مکتب اهل بیت (ع) یا سنجش نسبت آن آموزه‌ها با تعالیم پیامبر(ص) کم‌تر کاویده، و بیش‌تر مغفول واقع شده است. می‌خواهیم در این مطالعه با نگاهی انتقادی به این رویکرد فراگیر، اندیشۀ اخلاقی عبدالله بن عبّاس (درگذشتۀ 68) را بازنگریم؛ فقیه و مفسّری از نسلِ صغارِ صحابه که جایگاهش هم‌چون یک معلّم اخلاق یا تأثیر اندیشه‌هایش بر فرهنگ اسلامی دوره‌های بعد را نکاویده‌اند. این مطالعه از جنس مطالعات تاریخ اندیشۀ اخلاقی است و از میان منظومۀ آراء اخلاقی ابن‌عباس بر آن دسته از آراء وی تمرکز دارد که دربارۀ بهینه‌سازی سلوک فردی و اجتماعی روایت شده، در تفسیرش از قرآن و سؤالاتش و نقل‌قول‌هایش از پیامبر(ص) هم بازتاب یافته، و بُعدی از ابعاد تفکر اخلاقی او را شکل داده است. این مطالعه مدخلی خواهد بود برای آن‌که بتوانیم در گام‌های بعد با مقایسۀ تعالیم صحابۀ مختلف، تصویری واضح‌تر از تاریخ اندیشۀ اخلاقی مسلمانان در نیمۀ نخست سدۀ 1 حاصل کنیم.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان بن محمد. (1424). التفسیر. به‌ کوشش اسعد محمد طیب. بیروت: دارالفکر.
ابن‌ابی‌دنیا، عبدالله بن محمّد. (1409). التواضع و الخمول. به‌‌ کوشش عبدالقادر احمد عطا. بیروت: دارالکتب‌ العلمیه.
ــــــــــــــــــــ (1410). الصمت و آداب اللسان. به ‌کوشش ابواسحاق حوینی. بیروت: دارالکتاب‌العربیّ.
ــــــــــــــــــــ (1413). الأولیاء. به ‌کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول. بیروت: موسّسه الکتب‌الثقافیه.
ــــــــــــــــــــ (1417). قصر الأمل. به ‌کوشش محمد خیر رمضان یوسف. بیروت: دار ابن‌حزم.
ــــــــــــــــــــ (1418). الصبر و الثواب علیه. به کوشش محمد خیر رمضان یوسف. بیروت: دار ابن‌حزم.
ــــــــــــــــــــ (1988). ذم البغی. به کوشش نجم عبدالرحمان خلف. ریاض: دارالرایه.
ــــــــــــــــــــ (1992). ذم الغیبة و النّمیمة. به ‌کوشش بشیر محمد عیون. دمشق: دار‌البیان.
ــــــــــــــــــــ (1997). الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر. به‌ کوشش صلاح بن عایض شلاحی. ریاض: مکتبة الغرباء الأثریّه.
ــــــــــــــــــــ (بی‌تا الف). مکارم الأخلاق. به‌ کوشش مجدی السید ابراهیم. قاهره: مکتبة القرآن.
ــــــــــــــــــــ (بی‌تا ب). ذم المسکر. به‌ کوشش نجم عبدالرحمان خلف. ریاض: دارالرایه.
ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد. (1409). المصنف. به ‌کوشش کمال یوسف حوت. ریاض: مکتبة الرشد.
ــــــــــــــــــــ  (1420). الأدب. به ‌کوشش محمدرضا قهوجی. بیروت: دارالبشائر.
ابن‌ابی‌عاصم، احمد بن عمرو. (1400). السّنه. به ‌کوشش محمد ناصر‌الدین‌آلبانی. بیروت: المکتب الاسلامی.
ــــــــــــــــــــ (1407). الدیات. کراچی: ادارة القرآن والعلوم الاسلامیة.
ابن‌اثیر، مبارک بن محمد. (1364). النهایة فی غریب الحدیث والاثر. به‌ کوشش طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی. قم: اسماعیلیان.
ابن‌انباری، محمد بن قاسم. (1412). الزاهر فی معانی کلمات النّاس. به‌ کوشش حاتم صالح الضامن. بیروت: الرّساله.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1404). من لایحضره الفقیه. به ‌کوشش علی‌اکبر غفاری. قم: جامعۀ مدرسین.
ــــــــــــــــــــ (1417).  الأمالی. قم: بعثت.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن‌ علی. (1415). الاصابة. به ‌کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض. بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
ابن‌راهویه، اسحاق بن ابراهیم. (1423). المسند. به‌ کوشش محمد مختار ضرار مفتی. بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن‌زبیر بصری، مجّاعه. (1423). من حدیث ابی‌عبیدة مجّاعة بن الزبیر. به‌ کوشش عامر حسن صبری. بیروت: دارالبشائر.
ابن‌سعد، محمد. (بی‌تا). الطبقات. بیروت: دار صادر.
ابن‌طرار، معافی بن زکریا. (1426). الجلیس والانیس. به کوشش عبدالکریم سامی جندی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌طهمان، ابراهیم. (1403). المشیخة. به ‌کوشش محمد طاهر ملک. دمشق: مجمع اللغة العربیه.
ابن‌عدی، عبدالله. (1418). الکامل فی ضعفاء الرجال. به‌ کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم. (1418). عیون الأخبار. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
ابن‌کثیر، اسماعیل. (1408). البدایة و النهایة. به‌ کوشش علی شیری. بیروت: دار احیاء التراث العربیّ.
ابن‌ماجه، محمد بن یزید. (1430). السنن. به ‌کوشش شعیب الأرنؤوط و دیگران. بیروت: دارالرّسالة ‌العالمیه.
ابن‌مبارک، عبدالله. (بی‌تا الف). الجهاد. به‌ کوشش نزیه حماد. جدّه: دارالمطبوعات الحدیثه.
ــــــــــــــــــــ (بی‌تا ب). الزهد. به ‌کوشش حبیب الرّحمان اعظمی. بیروت: دارالکتب‌ العلمیه.
ــــــــــــــــــــ (1411). المسند. به‌ کوشش مصطفی عثمان محمد. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
ابن‌وضاح، محمد. (1416). البدع و النهی عنها. به‌ کوشش عمرو عبد‌المنعم سلیم. قاهره: مکتبه ابن‌تیمیه.
ابن‌وهب، عبدالله. (1420). الموطأ. به کوشش هشام اسماعیل صینی. دمام: دار ابن‌الجوزی.
ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله بن محمد. (1998). أخلاق النّبی و آدابه. به‌ کوشش صالح بن محمد‌ ونیان. ریاض: دارالمسلم.
ابوالولید باجی، سلیمان بن خلف. (1332). المنتقی. قاهره: مطبعة السّعاده.
ابوداوود‌‌ سجستانی، سلیمان بن اشعث. (بی‌تا). السنن. به ‌‌کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید. بیروت: المکتبة العصریه.
ــــــــــــــــــــ (1414).  الزهد. ابوتمیم یاسر بن ابراهیم بن محمد و دیگران، حلوان: دارالمشکاه.
ابوعبید قاسم بن سلام. (1415). فضائل القرآن. به ‌کوشش مروان عطیه و دیگران. دمشق: دار ابن‌کثیر.
ابویعلی موصلی، احمد بن علی. (1404). المسند. به‌ کوشش حسین سلیم اسد. دمشق: دارالمأمون.
اترک، حسین. (1400). «دروغ‌گویی از نظر کانت». فصلنامۀ تأملات اخلاقی. 2 (5): 46-62.
احمدبن‌حنبل. (بی‌تا). المسند. بیروت: دار صادر.
ــــــــــــــــــــ (1420). الزهد. به ‌کوشش محمد عبدالسلام شاهین. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
اخبار الدولة العباسیه (اثری از مؤلفی ناشناخته در سدۀ 3). (بی‌تا). به کوشش عبدالعزیز دوری و عبدالجبار مطلبی. بیروت: دارالطلیعه.
بخاری، محمد بن اسماعیل. (1401). الصحیح. بیروت: دارالفکر.
ــــــــــــــــــــ (1419). الأدب المفرد. به ‌کوشش سمیر أمین الزهیری. ریاض: مکتبة ‌المعارف.
بزار، احمد بن عمرو. (1998). المسند. به‌ کوشش محفوظ‌الرحمان زین‌الله و دیگران، مدینه: مکتبة العلوم و الحکم.
بلاذری، احمد بن یحیى. (1959). انساب الاشراف. به کوشش محمد حمیدالله. قاهره: دارالمعارف.
بیهقی، احمد بن حسین. (1423). شعب الایمان. به ‌کوشش عبدالعلی عبدالحمید حامد. ریاض: مکتبة الرشد.
ترمذی، محمد بن عیسی. (1395). السنن. به‌ کوشش محمد فؤاد عبدالباقی و دیگران. قاهره: مصطفی البابی الحلبی.
ثعلبی، احمد بن ابراهیم. (1436). التفسیر. جدّه: دارالتّفسیر.
ثوری، سفیان بن سعید. (1403). التفسیر. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
ــــــــــــــــــــ (2004). الحدیث. به کوشش عامر حسن صبری. بیروت: دارالبشائر.
جاحظ، عمرو بن بحر. (1384). الرسائل. به کوشش عبدالسلام محمد هارون. قاهره: مکتبة الخانجی.
حارث بن ابی‌اسامه. (1413). المسند. به کوشش حسین احمد صالح باکری. مدینه: مرکز خدمة السنه.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله. (1411).  المستدرک علی الصحیحین. به‌ کوشش مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
خرائطی، محمد بن جعفر. (1413). مساوئ الأخلاق. به ‌کوشش مصطفی بن ابوالنصر‌ شلبی. جدّه: مکتبة السوادی.
ــــــــــــــــــــ (1419).  مکارم الأخلاق. به ‌کوشش أیمن عبدالجابر‌البحیری. قاهره: دارالآفاق‌العربیه.
خلیفة بن خیاط. (1405). المسند. به ‌کوشش اکرم ضیاء‌ عُمَری. بیروت: موسّسة الرّساله.
خیثمة بن سلیمان. (1400). الحدیث. به ‌کوشش عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتاب العربی.
دیلمی، شیرویه بن شهردار. (1406). الفردوس بمأثور الخطاب. به‌ کوشش سعید بن بسیونی زغلول. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
ذهبی، محمد بن احمد. (1407). تاریخ الاسلام. به کوشش عمر عبد الخلاف السلام تدمری. بیروت: دارالکتاب العربی.
ــــــــــــــــــــ (1413). سیر أعلام النبلاء. به‌ کوشش شعیب ارنؤوط و حسین سلیم اسد. بیروت: مؤسّسه الرّسالة.
زبیدی، محمد بن محمد. (1414). تاج العروس. به‌ کوشش علی شیری. بیروت: دارالفکر.
زبیر بن عدی. (2004). النسخه. نسخۀ خطی منتشرشده ضمن برنامۀ نرم‌افزاری جوامع‌الکلم.
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر. (بی‌تا). الدّر المنثور. بیروت: دار المعرفة.
شافعی، محمد بن ادریس. (1410). اختلاف الحدیث. بیروت: دارالمعرفه.
ــــــــــــــــــــ (1427). التفسیر. به کوشش احمد مصطفی فران. ریاض: الدار التدمریه.
ــــــــــــــــــــ (1357). الرساله. به کوشش احمد محمد شاکر. قاهره: مکتبة مصطفی البابی الحلبی و اولاده.
شیخ طوسی، محمد بن حسن. (1407). تر. قم: جامعۀ مدرسین.
صنعانی، عبدالرّزاق بن همام. (1403). المصنف. به ‌کوشش حبیب‌الرحمان اعظمی. بیروت: المکتب الاسلامی.
ــــــــــــــــــــ (1419). التفسیر. به ‌کوشش محمود محمد عبده. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
طبرانی، سلیمان بن احمد. (1406). المعجم الکبیر. به‌ کوشش حمدی عبدالمجید ‌سلفی. بیروت: دار احیاء ‌التراث العربی.
ــــــــــــــــــــ (1415). المعجم الاوسط. به ‌کوشش طارق بن عوض الله بن محمد و عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی. قاهره: دارالحرمین.
طبری، محمد بن جریر. (بی‌تا). تهذیب الآثار: مسند ابن عباس. به ‌کوشش محمود محمد شاکر. قاهره: مطبعة المدنی.
ــــــــــــــــــــ (1422). جامع البیان. به‌ کوشش عبدالله بن عبدالمحسن ترکی. قاهره: دار هجر.
طیالسی، سلیمان بن داوود. (1419). المسند. به‌ کوشش محمد بن عبدالمحسن ترکی. قاهره: دار هجر.
عبد بن حمید. (1408). المسند. به‌ کوشش صبحی سامرائی و محمود محمد خلیل صعیدی. قاهره: مکتبة السنه.
عفّان بن مسلم باهلی. (1412). الاحادیث. به‌ کوشش حمزه احمد الزین. بیروت: موسّسه الرساله.
عقیلی، محمد بن عمرو. (1404). الضعفاء. به‌ کوشش عبد‌‌‌المعطی امین قلعجی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
عمر بن احمد. (1424). الترغیب. به ‌کوشش محمد حسن اسماعیل. بیروت: دارالکتب العلمیه.
قاضی‌قضاعی، محمد بن سلامه. (1407). مسند الشهاب. به ‌کوشش حمدی بن عبدالمجید سلفی. بیروت: موسّسه الرساله.
ماتریدی، محمد بن محمد. (1426). تأویلات اهل السنه. به‌ کوشش مجدی باسلوم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
مالک بن انس. (1406). الموطأ. به‌ کوشش محمد فؤاد عبدالباقی. بیروت: دار‌‌‌ احیاء التراث العربی.
مجاهد بن جبر. (بی‌تا). التفسیر. به‌ کوشش عبدالرحمان طاهر سورتی. بیروت: المنشورات العلمیه.
مسلم بن حجاج. (بی‌تا). الصحیح. بیروت: دار‌‌‌‌‌الفکر.
معافی بن عمران موصلی. (1420). الزهد. به ‌کوشش عامر حسن صبری. بیروت: دارالبشائر.
معمر بن راشد. (1403). الجامع. به کوشش حبیب الرحمان اعظمی. بیروت: المکتب الاسلامی.
مقاتل بن سلیمان بلخی. (1423). التفسیر. به‌ کوشش عبدالله محمود شحاته. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مهروش، فرهنگ. (1396). «روزۀ عاشورا در دو سدۀ نخست هجری: دسته‌بندی و گونه‌شناسی روایات». علوم قرآن و حدیث. 49 (2): 51-79.
ــــــــــــــــــــ و دیگران. (1400). «شیوۀ اصلاح بینش‌‌ها از نگاه ابن‌عباس، مروری بر روایات اخلاقی او در منابع متقدم». مطالعات فهم حدیث. 8 (1)، 207-231.
میراحمدی، صادق. (1400). «بررسی اهمیت فضائل فکری در آموزش و چگونگی اکتساب آن‌ها». فصلنامۀ تأملات اخلاقی. 2 (2): 62-78.
نحاس، احمد بن محمد. (1421). اعراب القرآن. به کوشش عبدالمنعم خلیل ابراهیم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
وکیع بن جراح. (1404). الزهد. به ‌کوشش عبدالرحمان عبدالجبار فریوائی. مدینه: مکتبة‌الدار.
همتی‌پور، مرتضی. (1400). بازشناسی اندیشۀ اخلاقی ابن‌عباس. رسالۀ دکتری علوم قرآن و حدیث. دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرگان.
یحیی بن سلام. (1425). التفسیر. به ‌کوشش هند شلبی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
References
The Holy Quran.
‘Abd ibn Ḥumayd. (1408 AH). Al-Musnad. ed. Ṣubḥī al-Sāmirrā’ī and Maḥmūd Muḥammad Khalīl Ṣa‘īdī. Cairo: Sunna Press [in Arabic].
‘Affān ibn Muslim al-Bāhilī. (1412). Al-Aḥādīth. ed. Ḥamza Aḥmad Al-Zayn. Beirut: Al-Risāla Institute [in Arabic].
‘Umar ibn Aḥmad. (1424 AH0. Al-Targhīb. ed. Muḥammad Ḥasan Isma‘īl. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Abū ’Ubayd al-Qāsim ibn Sallām. (1415 AH). Faḍā’il al-Qur’ān. ed. Marwān Aṭīyya et. al. Damascus: Dār Ibn Kathīr [in Arabic].
Abū al-Shaykh al-Isbahānī, ‘Abdullah ibn Muḥammad. (1998). Akhlāq al-Nabī wa Ādābuh. ed. Ṣāliḥ ibn Muḥammad Winyān. Riyadh: Dār al-Muslim [in Arabic].
Abu al-Walīd al-Bājī, Sulaymān ibn Khalaf. (1332 AH), Al-Muntaqā, Cairo: Sa’āda Press [in Arabic].
Abu Dawūd al-Sajistānī, Sulaymān ibn al-Ash‘ath. (n. d.). Al-Sunan. ed. Muḥammad Muḥyid-Dīn ‘Abdul-Ḥamīd. Beirut: Al-Maktaba al-‘Aṣrīyya [in Arabic].
---------- (1414 AH). Al-Zuhd. ed. Abū Tamīm Yāsir ibn Ibrāhīm ibn Muḥammad et. al. Ḥulwān: Dār al-Mishkāh [in Arabic].
Abū Ya‘lā al-Mūṣilī, Aḥmad ibn ‘Alī. (1404 AH). Al-Musnad. ed. Ḥusayn Salīm al-Asad. Damascus: Dār al-Ma’mūn [in Arabic].
Aḥmad ibn Ḥanbal. (n. d.). Al-Musnad. Beirut: Dār Ṣādir [in Arabic].
---------- (1420 AH). Al-Zuhd. ed. Muḥammad ‘Abdus-Salām Shahīn. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Akhbār al-Dawla al-Abbāsīyya (a work by an unknown author in the 3rd century AH). (n. d.). ed. ‘Abdul-Azīz al-Dūrī and ‘Abdul-Jabbār Muṭṭalibī. Beirut: Dār Al-Ṭalī‘a [in Arabic].
Al-‘UghAylī, Muḥammad ibn ‘Amr. (1404 AH), Al-Ḍu‘afā’. ed. ‘Abdul-Mu‘ṭī Amīn al-Qal‘ajī. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Al-Balādhurī, Aḥmad ibn Yaḥyā. (1959). Ansāb al-Ashrāf. ed. Muḥammad Ḥamidullāh. Cairo: Dār Al-Ma‘ārif [in Arabic].
Al-Bayhaqī, Aḥmad ibn al-Ḥusayn. (1423). Shu‘ab al-Īmān. ed. Abdul-‘Alī ‘Abdul-Ḥamīd Ḥāmid. Riyadh: Maktaba al-Rushd [in Arabic].
Al-Bazzār, Aḥmad ibn ‘Amr. (1998 AH). Al-Musnad. ed. Maḥfūz al-Raḥmān Zayn Allāh et. al. Medina: Maktab al-‘Ulūm wa al-Ḥikam [in Arabic].
Al-Bukhārī, Muḥammad ibn Isma‘īl. (1401 AH). Al-Ṣaḥīḥ. Beirut: Dār al-Fikr [in Arabic].
---------- (1419 AH). Al-Adab al-Mufrad. ed. Samīr Amīn Al-Zuhayrī. Riyadh: Maktaba al-Ma’ārif [in Arabic].
Al-Dhahabī, Muḥammad ibn Aḥmad. (1407 AH). Tārīkh al-Islām. ed. ‘Umar ‘Abdus-Salām Tidmurī. Beirut: Dār al-Kitāb al-‘Arabī [in Arabic].
---------- (1413 AH). Sīyar A‘lām al-Nubalā’. ed. Shu’ayb al-Arna‘ūṭ and Ḥusayn Salīm al-Asad. Beirut: Al-Risāla Institute [in Arabic].
Al-Ḥākim al-Nīshābūrī, Muḥammad ibn ‘Abdullāh. (1411 AH). Al-Mustadrak. ed. Musṭafā ‘Abdul-Qādir al-‘Atā. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Al-Ḥārith ibn Abī Usāma. (1413 AH). Al-Musnad. ed. Ḥusayn Aḥmad Ṣaliḥ al-Bakrī. Medina: Markaz Khidma al-Sunna [in Arabic].
Al-Jāḥiẓ, ‘Amr ibn Baḥr. (1384 AH). Al-Rasā’il, ed. ‘Abdus-Salām Muḥammad Hārūn. Cairo: Al-Khanji Press [in Arabic].
Al-Kharā’iṭī, Muḥammad ibn Ja'far. (1413 AH). Masāwi’ al-Akhlāq. ed. Muṣṭafā ibn Abū al-Naṣr Shalabī. Jaddah: Sawādī Press [in Arabic].
---------- (1419 AH). Makārim Al-Akhlāq. ed. Ayman ‘Abdul Jābir Al-Buḥayrī. Cairo: Dār Al-Āfāq al-‘Arabīyya [in Arabic].
Al-Maturīdī, Muḥammad ibn Muḥammad. (1426 AH). Ta’wīlāt Ahl Al-Sunna. ed. Mujdī Bā Salūm. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Al-Naḥḥās, Aḥmad ibn Muḥammad. (1421 AH). I‘rāb al-Qur’ān. ed. ‘Abdul Mun’im Khalīl Ibrāhīm. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Al-Qāḍī al-Quḍā‘ī, Muḥammad ibn Salāma. (1407 AH). Musnad al-Shihāb. ed. Ḥamdi ibn ‘Abdul-Majīd Salafī. Beirut: Al-Risāla Institute [in Arabic].
Al-Shaykh Al-Ṭūsī, Muḥammad ibn Ḥasan. (1407 AH). Al-Khilāf. Qom: Jamā’atul-Mudarrisīn [in Arabic].
Al-Soyūṭī, ‘Abdur-Raḥmān ibn Abī Bakr. (n. d.). Al-Dur Al-Manthūr. Beirut: Dār Al-Ma‘rifa [in Arabic].
Al-Ṭabarānī, Sulaymān ibn Aḥmad (1406 AH). Al-Mu’jam al-Kabīr. ed. Ḥamdī ‘Abdul-Majīd al-Salafī. Beirut: Dār Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī [in Arabic].
---------- (1415 AH). Al-Mu’jam al-Awsaṭ. ed. Ṭariq ibn ‘Iwaḍullāh ibn Muḥammad and ‘Abdul-Muḥsin ibn Ibrāhīm al-Husaynī. Cairo: Dār al-Ḥarmayn [in Arabic].
Al-Ṭabarī, Muḥammad ibn Jarīr (n. d.). Tahdhīb al-Āthār: Musnad Ibn ‘Abbās. ed. Maḥmūd Muḥammad Shākir. Cairo: Al-Madanī Press [in Arabic].
---------- (1422 AH). Jāmi‘ al-Bayān. ed. ‘Abdullāh ibn ‘Abdul-Moḥsin al-Turkī. Cairo: Dār Hijr [in Arabic].
Al-Ṭayālasī, Sulaymān ibn Dāwūd. (1419 AH). Al-Musnad. ed. Muḥammad ibn ‘Abdul-Muḥsin al-Turki. Cairo: Dār Hijr [in Arabic].
Al-Tha‘labī, Aḥmad ibn Ibrāhīm (1436 AH). Al-Tafsīr. Jaddah: Dār al-Tafsīr [in Arabic].
Al-Thawrī, Sufyān ibn Sa’īd. (1403 AH). Al-Tafsīr. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
---------- (2004). Al-Ḥadīth. ed. ‘Āmir Ḥasan Ṣabrī. Beirut: Dār al-Basha’ir [in Arabic].
Atrak, Hussein (1400 SH). “Lying from Kant’s Point of View”. Ethical Reflections Quarterly. 2 (5): 46-62 [in Persian].
Daylamī, Shīrūya ibn Shahrdār. (1406 AH). Al-Firdaws. ed. Sa’īd ibn Basyūnī Zughlūl. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
HemmatīPūr, Murtezā. (1400 SH). Ibn ‘Abbās's Moral Thought. thesis summitted for PHD in Quranic and Hadith Studies. Islamic Azad University, Gorgan Branch [in Persian].
Ibn ‘Adī, ‘Abdullāh. (1418 AH). Al-Kāmil, ed. ‘Ādil Aḥmad ‘Abdul-Mawjūd and ‘Alī Muḥammad Mu‘awwaḍ. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Ibn Abi ‘Āṣim, Aḥmad ibn ‘Amr. (1400 AH). Al-Sunna. ed. Muḥammad Nāsir al-Dīn al-Ālbānī. Beirut: Al-Maktab al-Islāmī [in Arabic].
---------- (1407 AH). Al-Dīyāt. Karachi: Office of Quran and Islamic Sciences [in Arabic].
Ibn Abī Dunya, ‘Abdullāh ibn Muḥammad (1409 AH). Al-Tawāḍu’ wa al-Khumūl. ed. ‘Abdul-Qādir Aḥmad ‘Atā. Beirut Al-Maktab Al-‘Ilmīyya [in Arabic].
---------- (1410 AH). Al-Ṣamt wa ‘Ādāb al-Lisān, ed. Abu-Isḥāq al-Hawīnī. Beirut: Darul-Kitāb Al-‘Arabī [in Arabic].
---------- (1413 AH). Al-Awlīyā’, ed. Muḥammad Sa’eed ibn Basyuni Zughlul. Beirut: Cultural Library Institute [in Arabic].
---------- (1417 AH). Qasr al-Amal. ed. Muḥammad Khayr Ramaḍān Yūsuf. Beirut: Dār ibn Ḥazm [in Arabic].
---------- (1418 AH). Al-Ṣabr wa Al-Thawāb ‘Alayh. ed. Muḥammad Khayr Ramaḍān Yūsuf. Beirut: Dār ibn Ḥazm [in Arabic].
---------- (1988). Dhamm al-Baghy, ed. Najm ‘Abdur-Raḥmān Khalaf. Riyadh: Dār al-Rāya [in Arabic].
---------- (1922). Dhamm al-Ghībah wa al-Namīmah. ed. Bashīr Muḥammad ‘Uyun. Damascus: Dār al-Bayān [in Arabic].
---------- (1997). Al- Amr Bil-Ma’rūf wa Al-Nahy ‘An al-Munkar. ed. Sāliḥ ibn ‘Āyiḍ Shalāḥī. Riyadh: Maktaba al-Ghurabā’ Al-Atharīyya [in Arabic].
---------- (n. d. A). Makārim al-Akhlāq. ed. Mujdī Sayyid Ibrāhīm, Cairo: Maktabat al-Qur’an [in Arabic].
---------- (n. d. B). Dhamm al-Muskir,  ed. Najm ‘Abdur-Raḥmān Khalaf. Riyadh: Dār al-Rāya [in Arabic].
Ibn Abi Ḥātim, ‘Abdur-Raḥmān ibn Muḥammad (1424 AH), al-Tafsīr. ed. As‘ad Muḥammad Ṭayyib. Beirut: Dār al-Fikr [in Arabic].
Ibn Abi Shayba, ‘Abdullāh ibn Muḥammad (1409 AH), Al-Muṣannaf, ed. Kamāl Yūsuf al-Ḥūt. Riyadh: Maktaba al-Rushd [in Arabic].
---------- (1420). Al-Adab. ed. Muḥammad Riḍā al-Qahwajī. Beirut: Dār al-Bashā’ir [in Arabic].
Ibn al-Anbārī, Muḥammad ibn Qāsim. (1412 AH). Al-Zāhir. ed. Ḥātim Ṣālih Al-Ḍāmin. Beirut: Al-Risala Institution [in Arabic].
Ibn Athīr, Mubārak ibn Muḥammad. (1364 AH). Al-Nihāya. ed. Ṭāhir Aḥmad Zāwī and Maḥmūd Muḥammad Ṭanāhī. Qom: Isma‘īlīyān [in Arabic].
Ibn Bābwayh, Muḥammad ibn ‘Alī. (1404). Man lā Yaḥḍuruh al-Faqīh. ed. ‘Alī Akbar Ghaffārī. Qom: Jamā’atul-Mudarrisīn [in Arabic].
---------- (1417 AH). al-Amālī, Qom: Be‘that Publication [in Arabic].
Ibn Ḥajar al-‘Asqalānī, Aḥmad ibn ‘Alī (1415 AH). Al-Isāba, ed. ‘ādel Aḥmad ‘Abdul-Mawjūd and ‘Alī Muḥammad Mu‘awwaḍ. Beirut: Dār al-Kitāb al-‘Ālamīyya [in Arabic].
Ibn Kathīr, Isma’īl. (1408 AH). Al-Bidāya wa al-Nihāya. ed. ‘Alī Shīrī. Beirut: Dār Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī [in Arabic].
Ibn Māja, Muḥammad ibn Yazīd. (1430 AH). Al-Sunan. ed. Shu‘ayb al-Arna’ūṭ et. al. Beirut: Dār Al-Risāla ‌ al-‘Ālamīyya [in Arabic].
Ibn Mubarak, ‘Abdullāh (n. d. A). Al-Jihād. ed. Nazīh al-Ḥammād. Jaddah: Dār al-Maṭbū‘āt al-Ḥadītha [in Arabic].
---------- (n. d. B). Al-Zuhd. ed. Ḥabīb al-Raḥmān al-A‘ẓamī. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
---------- (1411 AH). Al-Musnad. ed. Muṣṭafā ‘Uthmān Muḥammad. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Ibn Qutayba, ‘Abdullāh ibn Muslim. (1418 AH). ‘Uyūn al-Akhbār. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Ibn Rāhawayh, Ishāq ibn Ibrāhīm (1423 AH). Al-Musnad. ed. Muḥammad Mukhtār Ḍirār al-Muftī. Beirut: Dār al-Kitab al-‘Arabī [in Arabic].
Ibn Sa’d, Muḥammad. (n. d.). al-Ṭabaqāt. Beirut: Dār Sādir [in Arabic].
Ibn Ṭahmān, Ibrāhīm. (1403 AH). Al-Mashīkha. ed. Muḥammad Ṭāhir Mālik. Damascus: Assembly of the Arabic Language [in Arabic].
Ibn Ṭarrār, Mu’āfa ibn Dhakarīyyā. (1426 AH). Al-Jalīs wa Al-Anīs. ed. ‘Abdul Karīm Sāmī al-Jundī. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Ibn Waḍḍāḥ, Muḥammad, Al-Bida‘ wa al-Nahy ‘Anhā, ed. ‘Amr ‘Abdul-Mun’im Sulaym, Cairo: Maktaba ibn Taymiyyah [in Arabic].
Ibn Wahb, ‘Abdullah. (1420 AH). Al-Muwaṭṭa’. ed. Hishām Isma‘īl al-Ṣīnī. Dammam: Dār ibn al-Jawzi [in Arabic].
Ibn Zubayr al-Baṣrī, Majjā’ah. (1423 AH). Min Ḥadīth Abī ‘Ubayda. ed. ‘Āmir Ḥasan Ṣabrī. Beirut: Dār al-Bashā’ir [in Arabic].
Khalīfa ibn Khayyāṭ. (1405 AH). Al-Musnad. ed. Akram Ḍīyā’ al-‘Umarī. Beirut: Al-Risāla Institute [in Arabic].
Khaythama ibn Sulaymān. (1400 AH). Al-Ḥadīth. ed. ‘Umar ‘Abdus-Salām Tidmurī. Beirut: Dār al-Kitāb al-‘Arabī [in Arabic].
Malik ibn Anas. (1406 AH). Al-Muwaṭṭa’. ed. Muḥammad Fu’ād ‘Abdul-Bāqī. Beirut: Dār Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī [in Arabic].
Mehrvash, Farhang. (1396 SH). “Fasting of ‘Āshūrā in the First two Centuries of Hijra: Categorization and Typology of the Traditions”. Quran and Hadith Sciences. 49 (2): 51-79 [in Persian].
---------- et. al. (1400 SH). (1400). “Reconsideration of Attitudes from the Viewpoint of Ibn ‘Abbās: A Review of His Moral Narrations in Early Islamic Sources”. Studies on Understanding Hadith. 8 (1), 207-231 [in Persian].
Mīr Aḥmadī, Sādigh (1400 SH). “Investigating the importance of intellectual virtues in education and how to acquire them”, Ethical Reflections Quarterly. 2 (2): 62-78 [in Persian].
Mu‘āfā ibn ‘Imrān al-Muṣilī. (1420 AH). Al-Zuhd. ed. ‘Āmir Ḥasan Ṣabri. Beirut: Dār al-Bashā’ir [in Arabic].
Mu‘ammar ibn Rāshid. (1403 AH). Al-Jāmi‘. ed. Ḥabibur-Raḥmān al-A‘ẓamī. Beirut: Al-Maktab Al-Islāmī [in Arabic].
Mujāhid ibn Jabr. (n. d.). Al-Tafsīr. ed. ‘Abdur-Raḥmān Ṭahir Sūrtī. Beirut: Al-Manshūrāt al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Muqāti ibn Sulaymān al-Balkhī, (1423 AH). Al-Tafsīr. ed. ‘Abdullāh Maḥmūd Shaḥḥāta. Beirut: Dār Ihyā’ Al-Turāth Al-‘Arabī [in Arabic].
Muslim ibn al-Ḥajjāj. (n. d.). Al-Ṣaḥīḥ. Beirut: Dār al-Fikr [in Arabic].
Ṣan‘ānī, ‘Abdur-Razzāq ibn al-Ḥammām. (1403 AH). Al-Muṣannaf. ed. Ḥabibur-Raḥmān al-A‘ẓamī. Beirut: Al-Maktab al-Islāmī [in Arabic].
---------- (1419 AH). Al-Tafsīr. ed. Maḥmūd Muḥammad ‘Abduh. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Shafi‘ī, Muḥammad ibn Idrīs (1410 AH). Ikhtilāf al-Ḥadīth. Beirut: Dār al-Ma‘rifa [in Arabic].
---------- (1427 AH). Al-Tafsīr. ed. Aḥmad Muṣṭafā Farrān. Riyadh: Al-Dār Al-Tidmurīyya [in Arabic].
---------- (1357 AH). Al-Risāla. ed. Aḥmad Muḥammad Shākir. Cairo: Muṣṭafā al-Bābī al-Ḥalabī Press [in Arabic].
Tirmidhi, Muḥammad ibn ‘Īsā. (1395 AH). Al-Sunan. ed. Muḥammad Fu’ād ‘Abdul-Bāqī et. al. Cairo: Musṭafā al-Bābī al-Ḥalabī Press [in Arabic].
Wakī‘ ibn al-Jarrāḥ, (1404 AH). Al-Zuhd. ed. ‘Abdur-Rahmān ‘Abdul-Jabbār Farīwā’ī. Medina: Maktaba al-Dār [in Arabic].
Yaḥyā ibn Sallām. (1425 AH). Al-Tafsīr. ed. Hind Shalbī. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya [in Arabic].
Zabīdī, Muḥammad ibn Muḥammad. (1414 AH). Tāj al-‘Arūs. ed. ‘Alī Shīrī. Beirut: Dār al-Fikr [in Arabic].
Zubayr ibn ‘Uday. (2004). Al-Nuskha. a manuscript Published in the software of Jawāmi’ al-Kalim Digital Library [in Arabic].