طبیعت به مثابه بنیان برای اخلاق و نسبت آن با فطرت از منظر صدرالمتالهین شیرازی

نوع مقاله : مقاله مروری

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری رشته مدرسی معارف اسلامی، دانشکده الهیان و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

2 استادیار دانشگاه شهید بهشتی، گروه معارف اسلامی، دانشکده الهیات و ادیان، تهران، ایران.

3 استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشکده الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

چکیده

در نظریة اخلاقی قانون طبیعی از دیدگاه ملاصدرا، طبیعت به مثابه بنیان برای اخلاق تلقی می‌گردد. ملاصدرا طبیعت را با نظر به ابعاد وجودی انسان ترسیم می‌کند و تمام استعدادهای انسان را اعم از قوای حیوانی و انسانی، مدّ نظر قرار می‌دهد. با مبتنی شدنِ اخلاق بر این طبیعت-  که از دیدگاه صدرا دارای تقدس، تحرک ذاتی و هدفمند است- در حقیقت، اخلاق بر شاکلة وجودیِ انسان بنا می شود و رابطة دو سویه میان این دو برقرار است و همسان با سیال و ذومراتب بودن طبیعت انسان، دارای تحرک و سیلان خواهد بود. این معنای طبیعت شباهت زیادی با فطرت اصطلاحی به معنای بینش‌ها و گرایشات ذاتی انسان دارد که ممکن است با آن یکسان تلقی گردد. سؤال اصلی تحقیق این است که طبیعت به معنای مذکور چه رابطه‌ای با فطرت و محتویات فطری دارد و آیا اساساً از هم متمایزند؟ یافته‌های پژوهش حاکی از این است که گرچه میان طبیعت و فطرت وجوه تشابه زیادی است و در موارد متعددی به یک معنا به کار می‌روند، ولی اساساً این دو متمایز از هم‌اند و رابطه آنها به این نحو است که طبیعت انسان، بستر رشد و شکوفایی محتویات فطری است و ساختار و شاکله ذاتی انسان، قابلیت دریافت و شکوفا نمودن محتویات فطری را دارد. این مقاله با روش تحلیلی-توصیفی تلاش نموده تا با نظر به طبیعت به مثابه بنیان برای اخلاق، تفاوت‌های آن را با فطرت و رابطه متقابل آنها را با نظر به معنایی که ملاصدرا از طبیعت ارائه می دهد، تبیین نماید.

کلیدواژه‌ها


Ibn Ḥayūn, Numān Ibn Mohammad Maghribi. (1409 AH). Sharḥ al Akhbār Fe faḍāel al aemmatel Aṭhār, Corrected By Mohamman Hosein jalāli, 3 Vols,.Qom: Jameaye Modarrisen.
Ansāri Cheshmeh, Mohammad Hosein And Rahem dehghān. (1400 SH). Naḍareyeh Qānon ṭabei, tabyen Taqrer Mollā sadrā Bā Tekyeh Bar a'vālem vojod.Journal of Akhlāq vaḥyāne, 10 (1): 143-170
Jāvid, Mohammad javād,(1386 SH). Falsafeh hoqoq ṭabei Ensān Dar eslām. Journal of Hoqoq eslāmi, (25): 7-32  
Shāh Ābadi, Mohammad Ali. (1360 SH). Rashaḥāt al Beḥār. Tehrān: Nehḍat Zanān Mosalmān.
Javādi Āmoli, Abdollāh. (1384 SH). Feṭrat Dar Qurān. Corrected By Mohammad Reḍa Mosṭafā poor, Third Edition.
Ḥoseinzādeh, Mohammad. (1390 SH). Negahe Ma'refat Shenakhte be Vaḥy, Elham Tajrobeye Dene va Erfāne va Fiṭrat. Qom: Moassese Āmozshe va Pazhohishi Emām Khomeini.
 Dehqān, Raḥim. (1395 SH) Akhlāq Mobtany Bar ṭabea't Dar Andesheye A'llameh ṭabāṭabāi, Journal of Akhlāq vaḥyāne,  8(2): 5-28
Dinārvand, Mahde and Ahmad Ā'bedi, Naẓareyeh Feṭrat Āyat allah Shāh Ābādi va karkardhāye Kalāme va Akhlāqe ān. Journal of Ma'refat Kalāme, 7 (2): 53-70
Rabbāni golpāyegāni, Ali. (1380 SH). Tehrān: Dānesh Va Andesheh Moā'ser
Reḍāi, Ebrahim and ja'far Shānaẓari. (1396 SH). Barrise va Taḥlel Nesbat Ensān bā Ṭabeat Dar Falsafeye Mollā Sadrā. Journal of Pazhoheshhaye Falsafe Kalāmi  19(3): 5-24
Shervani, Ali. (1376 SH). Seresht Ensān. Qom: Moā'venat omore Asāted va Drose Maā'ref Eslāmi.
Sadr al Den Sherāzi. Mohammad Ibn Ebrāhim. (1366 SH). Tafser al Qurān al karem. Qom: Bedār.
__________________. (1368 SH). al Ḥekmat al Motaā'leyah Fe al Asfār al Arba'eh al A'qleyah, Qom: Maktabah al Mostafawi. 9 Vols.
__________________. (1378 SH). Resāleh Fe al Ḥodoth. Tehrān: Bonyad Ḥekmate Eslāmi Sadrā.
__________________. (1366 SH). Sharḥ Osole kāfi. Tehrān: vezārat Farhang Va Āmmozesh A'li.
__________________. (1381 SH). kasr Asnām al Jāheleyah, Tehrān: Bonyād Ḥekmat Eslāmi
__________________. (n . d.) al Mabd̕a Va al Maā'd.
Ṭabāṭabāei, Mohammad Hosein. (1417 AH). almizān Fe Tafser al Qurān. Qom:Daftar Enteshārāt Eslāmi Jāmeah Modarrisen Ḥowzeh E'lmeyah Qom. Fifth Edition.
Mesbāḥ Yazdi, Mohammad Taqi. (1383 SH). Tehrān: Amir Kabir . Fifth Edition.
Moṭahari, Morteḍā. (1364 SH). Osole Falsafeh Va Ravesh Reālism. Tehrān: Sadrā. Cecond Edition.
Noie, Ebrāhim. (1391 SH). Den Va A'qlāneyat Dar Negāhe Mollā Sadrā. Doctoral Dissertation in The Field of Education, University of Education.
فهرست منابع
ابن‌حیون، نعمان بن محمد مغربى‏. (1409 ق) . شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام. تصحیح و تعلیق محمد حسین حسینی جلالی، 3 جلد، قم‏: جامعه مدرسین‏.
انصاری چشمه، محمد حسین و دهقان، رحیم. (1400) «نظریه اخلاقی قانون طبیعی؛ تبیین تقریر صدرایی با تکیه بر عوالم وجود»، مجله اخلاق وحیانی، سال دهم، شماره اول، صص 143-170.
جاوید، محمد جواد. (1386). «فلسفه حقوق طبیعی انسان در اسلام»، پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، بهار و تابستان، (25): 7-32.
شاه آبادی، محمد علی (1360). رشحات البحار، تهران: نهضت زنان مسلمان.
جوادی آملی، عبدالله. (1384). تفسیر موضوعی قرآن کریم (ج12) فطرت در قرآن. تحقیق محمدرضا مصطفی‌پور، (بی‌جا)، چاپ سوم.
حسین زاده، محمد. (1390). نگاهی معرفت‌شناختی به وحی، الهام، تجربه دینی و عرفانی و فطرت. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
دهقان، رحیم. (1394). «اخلاق مبتنی بر طبیعت در اندیشه علامه طباطبائی»، مجله اخلاق وحیانی، سال هشتم، شماره 2، صص 5-28.
دیناروند، مهدی و عابدی، احمد. (1395). «نظریه فطرت آیت الله شاه آبادی و کارکردهای کلامی- اخلاقی آن»، مجله معرفت کلامی، سال هفتم، شماره 2، صص 53-70.
ربانی گلپایگانی، علی. (1380) . فطرت و دین. تهران: دانش و اندیشه معاصر.
رضائی، ابراهیم و جعفر شانظری. (1396). «بررسی و تحلیل نسبت انسان با طبیعت در فلسفه ملا صدرا». پژوهش‌های فلسفی کلامی، سال نوزدهم، شمار 3، صص 5-24.
شیروانی، علی. (1376). سرشت انسان. قم: معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی.
صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1366). تفسیر القرآن الکریم، قم: بیدار.
__________________. ( 1368). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. 9جلد، قم: مکتبة المصطفوی.
__________________. (1378).  رسالة فی الحدوث (حدوث العالم). تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
__________________. (1366). شرح أصول الکافی. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی (مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی).
__________________. (1381). کسر أصنام الجاهلیة. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
__________________. (بی­تا).  المبدأ و المعاد. ( بی جا)
طباطبائی، سید محمد حسین. (1417.ق) . المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.
مصباح یزدی، محمد تقی. (1383). آموزش فلسفه. تهران: موسسه انتشارات امیر کبیر، چاپ پنجم.
مطهری، مرتضی. (1364). اصول فلسفه و روش رئالیسم. تهران: صدرا، چاپ دوم.
نوئی، ابراهیم. (1391) . «دین و عقلانیت در نگاه ملا صدرا»، رساله دکتری رشته مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی.